ارزیابی عملکرد سدهای کوتاه آبخیزداری برروی میزان رسوب حوضه

1-1    مقدمه
رشد فزاينده جمعيت در کشور و نياز به توسعه در زمينه¬هاي مختلف اقتصادي از جمله کشاورزي و دامداري و توسعه سکونت گاه¬هاي روستايي و شهري، دستيابي به عرصه¬هاي طبيعي را اجتناب ناپذير ساخته و از سوي ديگر فراواني وقوع سيل¬هاي مخرب همراه با از دسترس خارج شدن حدود نيمي از 413 ميليارد متر مکعب ريزش¬هاي جوي کشور، نابودي جنگلها و مراتع، کاهش حاصلخيزي اراضي و ساير مسائل و مشکلات ديگر، از جمله مشکلاتي است که ضرورت توجه ويژه جامع ، به آبخيزها را نمايان مي¬سازد.
نگاهی به گذشته نشان می هد بروز فرسایش فزاینده احتمالا همزمان با آغاز و کشاورزي و بهره وري از زمین شروع شده و در نتیجه هرج و مرج تحمیلی از سوي انسان به محیط زیست و سرزمینهاي آباد و سرسبز را به کویر لخت و بی آب و علف تبدیل کرده و زیستگاه مردمان در اثر بروز سیلاب و نابودي اراضی حاصلخیز و ویران و سپس رها گریده است. بعد از بروز این رویدادها انسان به فکر مبارزه با فرسایش و عوامل قهرآمیز طبیعت بر می آید و باعث تاثیر در نحوه کاشت و برداشت و استفاده از تراسهاي پهن و ... میشود. بر این اساس در قرن میلادي گذشته تا حال حاضر مطالعات مختلفی در زمینه مبارزه با فرسایش و استفاده بهینه از کشاورزي و آب و خاك انجام گرفته است (آقا مجیدی و همکاران 1383).
خاك تحت تاثير عوامل فرساينده بتدريج فرسايش يافته و توسط جريان آب از نقاط مرتفع به مناطق پست انتقال مييابد. فرسايش به جابجائي خاك از محل اصلي خود كه بوسيله آب و يا باد صورت مي پذيرد، گفته مي شود .پديده فرسايش در سه مرحله بشرح زير صورت مي گيرد:
-  مرحله جدا شدن ذرات خاك
-  مرحله انتقال ذرات خاك
-  مرحله ته نشين شدن ذرات خاك
اين سه مر حله اگر بصورت طبيعي صورت پذيرد زيان آور نخواهد بود، ولي چنانچه تعادل طبيعي خاك در اثر تغيير پوشش گياهي با اشكال مختلف به هم خورد فرسايش تشديد شده و زيان آور خواهد بود(ضیائی 1380) . در حال حاضر فرسايش خاك يك خطر جدي براي حيات انسان به شمارمي رود. فرسايش باعث كاهش حاصلخيزي خاك و متروك شدن مزارع گرديده، رسوب حاصل از آن در كانال ها، آبراهه ها و مخازن سدها، ته نشين شده و ظرفيت آبگيري آن ها را كاهش مي دهد . بنابراين حفاظت از خاك و مبارزه با فرسايش ضرورت دارد . عمليات حفاظت از آب و خاك از قرن ها پيش در بين جوامع بشري معمول بو ده است . در آن سال ها اين عمليات بصورت ابتدائي انجام ميگرفت. پيشرفت و گسترش عمليات حفاظت از آب و خاك در پنجاه سال اخير رشد چشمگيري يافته است، ولي نتوانسته فرسايش خاك را مهار نمايد . توجه به عمليات كنترل آب و مبارزه با فرسايش و رسوب در طرح هاي كشاورزي، آبخيز داري، سدسازي، آبياري، راهسازي و عمران روستائي و منطقه اي از اهميت زيادي برخوردار است. يكي از فاكتورهاي اصلي طرح هاي جامع آبخيزداري، در احياء و جلوگيري از به هدر رفتن ثروت ملي يك حوضه آبخيز، شناخت فرسايش حوضه ميباشد. بررسي ميزان فرسايش و توليد رسوب حوضه و پراكنش مكاني آن از اهميت زيادي برخوردار مي باشد. اين تحقيق به منظور شناخت مكانيسم فرسايش سطح حوضه آبخيز و برآورد ميزان رسوب توليدي از طريق ارزيابي كليه عوامل موثر در ايجاد فرسايش مورد بررسي قرار گرفت (رفاهی 1380). امروزه بحث ارزيابي يكي از اركان اساسي طرحها و پروژ ه ها است و در جوامع پيشرفته بعنوان ابزاري در جهت سنجش و ميزان اثرگذاري طرحها و برنامه ها با توجه به اهداف منظور شده به كار مي رود. ارزيابي طرحهاي آبخيزداري با توجه به اهداف و اثرات محيطي طرح بر حوضه آبخيز و خارج از آن ضروري مي باشد (قدرتی 1383).
مطابق آمار تهيه شده توسط سازمان ملل متحد در ميان بلاياي طبيعي، سيل و طوفان بيشترين تلفات و خسارات را به جوامع بشري وارد آورده¬اند (صانعي و همکاران، 1384). روند وقوع سيل در سال¬هاي اخير حاکي از آن است که اکثر مناطق کشور در معرض تهاجم سيلاب¬هاي مخرب قرار دارند و ابعاد خسارات و تلفات جاني و مالي سيل در حال افزايش است (خسروشاهي و ثقفيان، 1384 ب). از آنجا كه سيل و مخاطرات آن همواره يكي از بلاياي طبيعي شمرده شده و با آثار مخرب و خسارات جاني و مالي گسترده خود به ويژه در سال¬هاي اخير از مشغله¬هاي اصلي مسؤلين كشور بوده و درجه ايمني و اطمينان مردم و ساكنين حاشيه رودخانه¬ها و سيلاب دشت¬ها را به طور جدي كاهش داده است (بي¬نام، 1387) ولي متأسفانه مسئله مديريت و کاهش خسارات آن در کشور مورد توجه جدي قرار نگرفته و فقط زماني که سيلاب مخربي جاري مي¬شود و فاجعه¬اي به وجود مي-آيد، توجه مسئولين و متخصصين به آن جلب   مي¬شود (صانعي و همکاران، 1384). 

1-2  بیان مسئله
در کشور نيمه خشك ايران اجراي طرحهاي آبخيزداري و آب و خاك براي حفظ منافع ملي ضروري بوده و باعث استفاده صحيح از منابع آب و خاك، جلوگيري از فرسايش خاك و بهبود بهره وري آب مي شود. طرحهاي آبخيزداري نقطه شروع حفظ منابع طبيعي و استمرار دهنده آنها براي بهره برداري بهتر و ممانعت از هدررفت منابع ملي هستند و با ارزيابي کمي آنها ميتوان به ديدگاه روشني در مورد بازدهي چنين اقداماتي در حوضه هاي آبخيز دست يافت.
راه حل مشکلات چالش آب از يك سو، افزايش جمعيت و نياز بيشتر مردم به غذاي سالم، کمبود آب مورد نياز بخش کشاورزي، افت سطح سفره هاي زيرزميني، کمبود نزولات جوي و کاهش توليدات کشاورزي ازسوی دیگر ضرورت اجراي طرحهاي آبخيزداري را بيش از پيش رقم زده است . نکته مهم در اين رابطه ميزان اثربخشي و سوددهي طرحهاي آبخيزداري است که بررسي و ارزيابي عمليات آبخيزداري انجام شده را طلب مينمايد تا بتوان بر اساس نتايج حاصله، ضمن تعيين راندمان عمليات آبخيزداري درحوضه فوق ،تصمیم گیری در خصوص اجراي طرحهاي مشابه در ساير حوضه هاي آبخيزرا نيز تصميم گيري فراهم    می نماید.ارزيابي طرحهاي آبخيزداري به منظور بررسي ميزان تحقق اهداف، بهبود روشها، بازنگري سياستهاي کلان و خرد و ابداع شيوه هاي نوين ، ضرورتي اجتناب ناپذير است. چنانچه عملکرد اين طرحها به روشهاي مناسب و از جنبه هاي مختلف فني و مهندسي مورد ارزيابي قرار گيرد، نتايج حاصله ميتواند منجر به يافتن علل شکست عمليات پيشنهادي و ارائه راهکارهاي مناسب در جهت رفع آنها شود (اسکندری و همکاران 1391).