چکیده
آب¬انبارها بناهای ارزشمندی هستند که در مناطق گرم و خشک ایران از جمله در شهرستان لار، از گذشته به یادگار مانده¬اند. متاسفانه امروزه با پیشرفت تکنولوژی و تغییر در سبک زندگی مردم این بناها، همچون بسیاری بناهای تاریخی دیگر، اهمیت و کارکرد گذشته خود را از دست داده-اند. هرچند در بعضی روستاهای دورافتاده و حتی در بافت قدیم شهر لار همچنان از آب¬انبارها استفاده می¬شود، اما روند روبه کاهش این استفاده¬ها نشان از فراموشی و تخریب کامل آنها در آینده¬ای نه چندان دور دارد. به همین دلیل باید به دنبال راهی بود که از طریق آن بتوان آب¬انبارها را نه تنها به عنوان مخازن تامین آب در گذشته بلکه به عنوان بناهایی با شاخص¬های فرهنگی- اجتماعی حفظ نمود. چراکه آب¬انبارها دربردارنده¬ی سنت¬ها و رفتارهای ویژه¬ی اجتماعی همچون سنت وقف، حس تعاون و مشارکت در نگهداری از آنها و برقراری تعامل اجتماعی میان مراجعه کنندگان بوده¬اند. هدف از این پژوهش ارائه¬ی راهکارهایی جهت احیا و باززنده¬سازی آب¬انبارهای شهر لار می¬باشد. در این راستا ابتدا به کمک مطالعات میدانی به جمع آوری اطلاعات و مستندات موجود در مورد آب¬انبارهای این شهر پرداخته شده-است. در این میان مقایسه¬ی تطبیقی میان آب¬انبارهای شهر لار با آب¬انبارهای سایر شهرهای ایران و کشورهای دنیا به کسب اطلاعات دقیق¬تر کمک نموده¬است. از آنجا که سابقا آب-انبارها نمود بارز معماری بومی درهر منطقه بوده¬اند، شناخت هرچه بهتر آنها موجب شناخت هرچه بهتر اصول معماری بومی و به تبع آن دستیابی آسان¬تر به معماری پایدار در بناهای امروزه می¬گردد. پس از شناخت کامل آب-انبارهای لار و پاسخگویی به سوالات مطرح شده در زمینه¬ی ویژگی¬های معماری و سازه¬ای، جهت احیا و باززنده¬سازی این بناها، طرح¬هایی ارائه گردیده¬است. به عنوان نمونه در انتهای رساله طرح باززنده¬سازی چهار آب¬انبار به نام¬های پسی، خواجه کریمی، حاجی عیدی و تحت عنوان تغییر کاربری به مرکزی فرهنگی- تفریحی به تفضیل شرح داده شده¬است. به عنوان نتیجه کلی می¬توان اظهار داشت که آب¬انبارها بناهای پایداری بوده¬اند که در هر منطقه به بهترین شکل ممکن بومی سازی شده¬اند. جهت حفظ این بناهای با ارزش می-توان دو راهکار کلی در پیش گرفت. 1- حفظ آب¬انبارها به عنوان مخازن ذخیره آب در مصارف غیر آشامیدنی و پدافند غیر عامل(در مواردی که موقعیت، اندازه و ساختار آب-انبار به گونه¬ای است که قابلیت تغییر کاربری ندارد)، 2- باززنده¬سازی آب¬انبارها با تغییر کاربری آنها به کاربری¬های شهری مناسب و همخوان با پیشینه آنها. البته در حالت دوم نیز باید سعی گردد مخازن آب¬انبارها جهت آبگیری و ذخیره آب حفظ گردد و بخش¬های الحاقی و تغییرات صورت گرفته به این کارکرد لطمه¬ای وارد نسازد.

کلید واژه: آب¬انبار، برکه¬های شهر لار، مرمت و احیای آب¬انبارها، باززنده¬سازی آب¬انبارها، معماری پایدار



فهرست مطالب

فصل اول: مقدمه    1
1-1    مقدمه و طرح موضوع    2
1-2    طرح مسئله و ضرورت تحقیق    2
1-3    هدف تحقیق    3
1-4    سوال تحقیق    4
1-5    پیشینه تحقیق و چارچوب نظری    4
1-6    روش تحقیق    6
فصل دوم: تعریف باززنده سازی و ارتباط آن با معماری پایدار    7
2-1    مقدمه...    8
2-2    تعریف انطباق پذیری    8
2-3    انطباق پذیری با هدف استفاده مجدد    9
2-4    محدوده اختیارات در انطباق پذیری    10
2-5    ضوابط و معیارهای انطباق پذیری    11
2-6    انواع انطباق پذیری    11
2-7    تغییر پذیری  در ساختمان    14
2-8    اهداف و اصول طراحی پایدار    14
2-9    انطباق پذیری و پایداری    15
2-10 امکان سنجی انطباق پذیری پایدار    16
2-11 فواید انطباق پذیری ساختمان ها    17
فصل سوم: معرفی آب انبارهای شهر لار    20
3-1    تعریف آب انبار    21
3-2    پیشینه ساخت آب انبارها    22
3-3    معرفی آب انبارهای شهر لار    23
3-3-1 ویژگی های معماری و ساختاری آب انبارهای شهر لار    24
3-3-1-1    مصالح به کار رفته در ساخت آب انبارها    24
3-3-1-2    عناصر تشکیل دهنده آب انبار    25
3-3-2    بررسی سازه آب انبارها    29
3-3-3    نکات فنی و اجرایی در ساخت آب انبارها    33
3-3-4    شیوه ی توزیع آب در سطح شهر    35
3-3-5    تصفیه آب و تامین بهداشت آب انبارها    35
3-3-6    نگهداری و مرمت آب انبار    36
3-4    گونه شناسی آب انبارهای شهر لار    37
3-5    آب انبار در سفرنامه ها    45
3-6    تاثیرات اجتماعی آب انبارها بر ساکنان محله    47
3-6-1اشعار محلی درمورد آب انبارها    48
3-7    وضعیت کنونی آب انبارهای شهر لار    50
3-8    جمع بندی    51
فصل چهارم: شناسایی آبانبارها در سایر شهرهای ایران و کشورهای دنیا    54
4-1    آب انبارها در سایر شهرهای کشور    55
4-1-1    آب انبارهای شهرهای مرکزی ایران    55
4-1-2    آب انبارهای شهرهای جنوبی ایران    59
4-1-3    آب انبارهای شهرهای شمال شرقی    61
4-1-4    آب انبارهای شهرهای غربی    61
4-1-5    جمع بندی    62
4-2    آب انبارها در سایر کشورهای دنیا    63
4-2-1    آب انبارها در کشورهای آسیایی    63
4-2-2    آب انبار در کشورهای غربی    68
4-2-3    جمع بندی    71
4-3    مقایسه تطبیقی آب انبارهای شهر لار و یزد    72
4-3-1    معرفی آب انبارهای شهر یزد    72
4-3-2    معرفی آب انبارهای شهر لار    76
4-3-3    بررسی ویژگی¬های آب انبارهای شهر لار و شهر یزد    81
4-3-3-1    تحلیل و مقایسه تطبیقی ویژگی های ساختاری و اجرایی    81
4-3-3-2     تحلیل و مقایسه تطبیقی ویژگی های هندسی    85
4-3-3-3    تحلیل و مقایسه تطبیقی تدابیر زیست – اقلیمی به کار رفته در آب انبارها    87
4-3-3-4  تحلیل و مقایسه تطبیقی ویژگیهای اجتماعی    91
4-4    جمع بندی مطالب فصلهای دوم، سوم و چهارم    93
فصل پنجم: ارائه طرح¬های پیشنهادی جهت مرمت، احیا و باززنده سازی آب¬انبارهای شهر لار..........103
5-1 مقدمه ............................................................................................................104
5-2    مرمت، احیا و باززنده سازی آب انبارهای شهر لار    104
5-2-1    حفظ آب انبارها به عنوان مخازن تامین آب    106
5-2-2    باززنده سازی آب انبارها و انطباق دادن آنها با کاربری های جدید    110
5-3    ارائه پیشنهاد برای هریک از آب انبارهای شهر لار    117
فصل ششم: بررسی نمونه های موردی    Error! Bookmark not defined.
6-1 مقدمه ............................................................................................................104
6-2    معرفی نمونه هایی از احیاء و بازسازی آب انبارها    125
6-2-1    حفظ و احیای آب انبارهای شهر کاشان    125
6-2-2    بازسازی مخزن زیرزمینی مروگال    128
6-3    معرفی نمونه هایی از باززنده سازی و تغییر کاربری آب انبارها    129
6-3-1    موزه سازه های آبی فارس در شیراز    130
6-3-2    آب انبار قوام بوشهر    132
6-3-3    آب انبار شاد قلی خان قم    132
6-3-4    آب انبار بلور تفرش    133
6-3-5    آب انبار گنجعلی خان کرمان    134
6-3-6    آب انبار وکیل آباد    134
6-3-7    تبدیل آبانبار امیر چخماق(ستی فاطمه) یزد به زورخانه    134
فصل هفتم: انتخاب سایت و تحلیل وضع موجود..................................................................136
7-1    انتخاب سایت    137
7-2    معرفی سایت    137
7-3    تحلیل سایت    139
7-3-1    تحلیل اجتماعی    139
7-3-2    تحلیل اقتصادی    141
7-3-3    تحلیل زیست محیطی    141
7-3-4    پتانسیلهای موجود در سایت    144
7-3-5    تدوین جدول SWOT    145
7-4    تدوین برنامه فیزیکی    146
فصل هشتم: ارائه طرح باززنده سازی آبدانبارهای خواجه کریمی، حاج غلامرضا و پسی    150
8-1    روش انتخابی جهت طراحی ساختاری جدید در محیط تاریخی    151
8-2    استراتژی های طراحی    151
8-3    راهکارهای طراحی    152
8-4    از ایده تا طرح(روند شکل گیری طرح)    153
8-5    ارائه طرح ها    159
8-6    جزئیات اجرایی باززنده سازی برکه پسی    162
8-7    تصاویر سه بعدی مجموعه    164
نتیجه گیری...    165
پیشنهادهایی جهت پژوهش های آینده    165
پیوست یک.....    166
پیوست دو.......    215
منابع................    218

 

فهرست جداول

جدول شماره یک: مقایسه ی آب انبارهای شهر لار و یزد    92
جدول شماره2: مقایسه شکل کلی آب انبارها بر اساس دوره ساخت آب انبار و شکل پشت بند    96
جدول شماره3: مقایسه دهانه آب انبارها بر اساس دوره ساخت آب انبار و شکل دهانه    96
جدول شماره4: مقایسه میلک آب انبارها بر اساس دوره ساخت آب انبار و شکل میلک    97
جدول شماره5: ویژگی های شیمیایی آب مخازن آب انبارهای شهر لار    106
جدول شماره6: پیشنهادهایی جهت تخریب، احیا و باززنده سازی آب انبارهای شهر لار    118
جدول شماره7: میانگین های اقلیمی ایستگاه هواشناسی سینوپتیک لار    142
جدول شماره8: جدول نوسان سالانه دمای هوا در شهر لار    142
جدول شماره9 : پتانسیل های سایت    144
جدول شماره10: سوآت    145
جدول شماره 11: برنامه فیزیکی عرصه فرهنگی    147
جدول شماره 12: برنامه فیزیکی عرصه تفریحی    148
جدول شماره 13: برنامه فیزیکی عرصه اقامتی    149
جدول شماره 14: برنامه فیزیکی عرصه ورزشی    149
جدول شماره 15: برنامه فیزیکی عرصه خدماتی    149


 
فهرست تصاویر

تصویر شماره1 : میزان مداخله در ساختمان    10
نمودار شماره1 : مدیریت عملکرد    13
تصویر شماره2: چاه های لافت    22
تصویر شماره3: اجزای یک آب انبار با پلکان و پاشیر    25
تصویر شماره4: دهنشیر آب انبار معتمد ...................................................................................................27
تصویر شماره5: آب انبار معتمد، تنها آبانبار دارای بادگیر شهر لار    27
تصویر شماره6: دهانه ورودی غربی آب انبار عباسپور    27
تصویر شماره7: آبرو آب انبار شش فخ    28
تصویر شماره8: علمک آب انباری در لار    28
تصویر شماره9: علمک آب انبار عباسپور لار    28
تصویر شماره10: کتیبه سردر آب انبار قنبر بیگی(    29
تصویر شماره11: روزن واقع بر گنبد آب انبارمدرسه    29
تصویر شماره12: جزئیات اجرایی جداره و کف مخزن در آب انبارهای شهر لار    34
تصویر شماره13: شیوه ی توزیع آب در سطح شهر لار    35
تصویر شماره14: نمونه ای از کانال بندی و تقسیم آب در شهر لار    35
تصویر شماره 15: عملیات لایروبی آب انبار شغال    37
تصویر شماره 16: آب انبار خانگی آقای کامجو    38
تصویر شماره17: انواع پوشش مخزن آب انبار    41
تصویر شماره18: شکل های مختلف مخزن آب انبار    41
تصویر شماره19 : آب انبارهای با گنبد کوتاه    44
تصویر شماره 20: آب انبارهای با گنبد بلند    44
تصویر شماره 21: نمونه ای از ساخت آب انبار در زیر فضای مسجد    57
تصویر شماره22: سردر آب انباری در شهر نراق    58
تصویر شماره 23: آب انبار زین آباد یزد    59
تصویر شماره24 : پلکان آب انبار شش بادگیری یزد    59
تصویر شماره25 : نمونه ای از آب انبارهای شهراوز     60
تصویر شماره26 : پلان و مقطع آب انبار آقاجانی در شیراز     60
تصویر شماره27 : آب انباری در استان هرمزگان    61
تصویر شماره28: مخزن آب انبار مسجد جامع قزوین    62
تصویر شماره 29: تصاویر و مقطع آب انبارچهارسوق در افغانستان     64
تصویر شماره 30: تصاویر، پلان و مقطع آب انبار ملک در افغانستان    65
تصویر شماره 31 : نمونه ی چند آب انبار در ازبکستان..............................................................................65
تصویر شماره 32: مخزن آب انبار یارباتان سرای ترکیه    66
تصویر شماره 33: تصویر آبانبارهای با مخزن دایره و مستطیلی در ترکیه    67
تصویر شماره 34: آب انباری در منطقه ال جبین یمن    67
تصویر شماره 35: بزرگترین آب انبار جهان در هند    67
تصویر شماره 36: نمونه های مختلف آب انبار خانگی در تگزاس    68
تصویر شماره37 : آب انبار خانگی در کارائیب    69
تصویر شماره 38: آب انباری واقع در سن جوان    70
تصویر شماره 39 : آب انباری در اورشلیم    71
تصویر شماره 40 : آب انبار شش بادگیری در یزد    73
تصویر شماره41 : عناصر تشکیل دهنده آب¬انبار در شهر یزد.....................................................................74
تصویر شماره42: نمونه ای از آب انبارهای شهر لار    76
تصویر شماره 43: پلان و مقطع آب انبار چهاربرکه قیصریه به همراه مسجد روی آن    77
تصویر شماره44: فرم کلی آب انبارهای شهر لار    79
تصویر شماره45: مقایسه حجم کلی آب انبارهای دایره ای یزد و لار.........................................................79
تصویر شماره46: عناصر تشکیل دهنده آب انبار در شهر لار    79
تصویر شماره 47: پایداری سازه گنبدی آب انبار    83
تصویر شماره48: نحوه پوشش آب انبارهای شهر لار    83
تصویر شماره 49: نحوه پوشش راه پله و پاشیر در شهر لار     84
تصویر شماره50: نحوه انتقال نیرو در آب انبارهای دو شهر لار و یزد........................................................84
تصویر شماره51 : مقایسه شکل آب انبارهای یزد و لار..............................................................................85
تصویر شماره 52: چگونگی ارتباط پلکان، پاشیر و فضاهای کاربردی در یزد    87
تصویر شماره53: هندسه در آب انبارها    89
تصویر شماره 54: مقایسه نحوه تهویه در آب انبارهای دو شهر لار و یزد    89
تصویر شماره55: پراکندگی آب انبارها بر اساس دوره ساخت    99
تصویر شماره56: پراکندگی آب انبارهای مستطیلی و صلیبی    99
تصویر شماره57: طرح پیشنهادی جهت تغییر کاربری آب انبار به زورخانه    117
تصویر شماره58: عملیات بازسازی گنبد مورگال    128
تصویر شماره 59: تغییر کاربری آب انباری در ترکیه به نمایشگاه آثار هنری    129
تصویر شماره60: استفاده از مخازن آبی زیر کلیساها به عنوان رستوران    130
تصویر شماره61: استفاده از آب انبار مستطیلی به عنوان بخشی از رستوران    130
تصویر شماره62: موزه آبی شیراز    131
تصویر شماره63 : آب انبار قوام بوشهر    132
تصویر شماره64 : آب انبار شادقلی خان در قم    133
تصویر شماره 65: آب انبار بلور تفرش    133
تصویر شماره66: نمونه هایی از تبدیل آب انبار به زورخانه در یزد    135
تصویر شماره67: موقعیت محله کهویه در شهر لار    137
تصویر شماره68: موقعیت پنج آب انبار انتخابی در سایت    138
تصویر شماره69: دید و منظر به نقاط مختلف سایت    139
تصویر شماره70: دسترسی ها به سایت    140
تصویر شماره71: کاربری های همجوار با سایت مورد نظر    140
تصویر شماره72: موقعیت و زاویه تابش نور خورشید در شهر لار    142
تصویر شماره73: موقعیت و زاویه تابش نور خورشید نسبت به سایت انتخابی    142
تصویر شماره74: نمودار گلباد شهر لار....................................................................................................143
تصویر شماره 75: جهت باد مطلوب در سایت انتخابی    143
تصویر شماره76: جانمایی عرصه ها در سایت    155
تصویر شماره77: موقعیت آبراه ها، بافت سبز و گذرهای محله در سایت    155
تصویر شماره78: طرح اولیه ارائه شده با توجه به مکانیابی عرصه ها    156
تصویر شماره79: طرح ارائه شده با تاکید بر مسیرها و گذرهای سایه دار................................................157
تصویر شماره80: تصویر سه بعدی مجموعه در مراحل اولیه طراحی    157
تصویر شماره81: طراحی سایه بانها با تاکید بر سایه اندازی مناسب    158
تصویر شماره82: ایده های اولیه در طراحی نما     158
تصویر شماره83: جانمایی عرصه ها در طرح نهایی    159
تصویر شماره84: پلان کلی مجموعه     159
تصویر شماره85: پلان مجموعه رستوران، کافی شاپ و فست فود     160
تصویر شماره86: پلان طبقه همکف مجموعه اقامتی    160
تصویر شماره87: پلان طبقه اول مجموعه اقامتی    161
تصویر شماره88: پلان مجموعه فرهنگی آموزشی    161
تصویر شماره89: مقطع کلی از مجموعه..................................................................................................162
تصویر شماره90: پلان و تصاویر آب انبار پسی    162
تصویر شماره91: مقاطع و جزئیات اجرایی جهت باززنده سازی آب انبار پسی    163
تصویر شماره92: تصاویر سه بعدی از مجموعه    164