بررسي تكنيك مشاهده و مصاحبه در جمع‌آوري اطلاعات

مقدمه
مشاهده یکی از روشهای موثر و کارآمد درتحقیقات اجتماعی است. این روش از مهمترین روشهای کسب اطلاعات محسوب می شود. مشاهده این امکان را به محقق می دهد که محقق مستقیماً پدیده مورد مطالعه را ببیند و واقعیت را به صورت مستقیم یا بی واسطه درک کند.

روش مشاهده نه تنها به طور مستقل می تواند یک منبع قوی و شیوه ای مناسب برای گرد آوری اطلاعات درتحقیقات اجتماعی باشد، بلکه گاهی نیز به عنوان یک روش تکمیلی در کنار سایر روشهای گردآوری اطلاعات نیز مورد استفاده می گیرد.

روش مشاهده از عمده ترین و مهم ترین شیوه های تحقیق درعلوم اجتماعی است، اما کمتر از سایر شیوه های دیگر گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرارگرفته است. هیچ شیوه ای به اندازه مشاهده مستقیم درمیدان تحقیقی نمی تواند محقق را در رابطه نزدیک با پدیده های مورد مطالعه قرار دهد.

دراکثر رشته های علوم انسانی از جمله جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، تاریخ، باستان شناسی، روان شناسی و مردم شناسی نیز از روش مشاهده استفاده می‌شود.

اهمیت نقش مشاهده تنها درگرد آوری اطلاعات به صورت یک روش مستقل یا تکمیلی پایان نمی پذیرد، بلکه دربعضی از تحقیقات محقق ناگزیر است برای بررسی نتایج تحقیقاتی که مبتنی بر سایر روشهای گردآوری اطلاعات باشد نیز از روش مشاهده استفاده کند؛

به عبارت دیگر برای اطمینان از صحت نتایج تحقیق یا داده های گردآوری شده از طریق سایر روشها، محقق باید به میدان آمده و پدیده مورد مطالعه را از نزدیک مشاهده نماید تا برای داده های گرد آوری شده تاییدیه بگیرد.

(حافظ نیا، ۱۳۸۱: ۸-۲۰۶)
مشاهده :
مشاهده از رایج ترین و مهم ترین شیوه ها و ابزار تحقیق به شمار می رود که در اکثر علوم کاربرد دارد به تعبیر وب، تمامی تحقیقات اجتماعی با مشاهده آغاز می‌شوند و با آن نیز پایان می پذیرد، به بیان دیگر، مشاهده جزیی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه درباب هر پدیده اجتماعی می باشد (ساروخانی، ۱۳۸۱: ۱۷۴).

مشاهده مستلزم توجه منظم و سیستماتیک و ثبت رویدادها، رفتارها و موضوعاتی است که در محیط اجتماعی، مکان یا محل مورد تحقیق وجود دارد (مارشال و اسمن، ۱۹۹۵، به نقل از ازکیا).

تعاریف متعددی از مشاهده شده است از جمله اینکه: «مشاهده روزمره و مشاهده علمی، دریافت و درک هدفمند محیط از طریق اندامهای حسی (نه تنهاچشم) و ثبت این دریافت ها در واحدهای اطلاعاتی است. (اتسلندر، ۱۹۲۶، به نقل از ازکیا)

رنه کیونیک درتعریف مشاهده می نویسد که رابطه ما با جهان به وسیله حواس پنجگانه به وجود می آید و ما با کمک آن حواس، به تجربیات خود می اندوزیم. بدین معنا، مشاهده نوعی کسب تجربه از جهان است که ازطریق ساده، تا طرق علمی به وسیله جلا دادن و تیز کردن حساب شده ادراک و حواس انجام گیرد. (کیونیک، ۱۹۷۶: ۱، به نقل از رفیع پور).

درتعریف مفهوم مشاهده می توان گفت، مشاهده جزیی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه درباب پدیده های اجتماعی است، یا اینکه مشاهده شروع کننده و خاتمه دهنده تمامی تحقیقات اجتماعی است (کیوی و کامپنهود، ۸۶ ۱۵:۱۹)

مشاهده یکی از راه های عمده کسب اطلاعات در روش تحقیقی میدانی است که عمدتاً در مردم شناسی و قوم نگاری به کار می رود. در مواقعی که یک محقق می خواهد درباره مسائلی تحقیق کند که تاکنون اطلاعات کافی در آن باره وجود ندارد، عموماً از تکنیک مشاهده استفاده می شود.

به عنوان مثال اگر خواسته شود در مورد ایل های ایرانی تحقیقی صورت گیرد، چون منابع و اطلاعاتی دراین زمینه وجود ندارد پس بهترین راه، مشاهده این ایلها می باشد (رفیع پور، ۱۳۸۲: ۵۵)

سابقه استفاده و کاربرد روش مشاهده به اواخر قرن ۱۷ میلادی برمی گردد یعنی زمانی که اروپاییان برای تسلط یافتن برکشورهای آسیایی و جهان سوم نیازمند آگاهی از فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات و … مردم بومی آن سرزمینها شدند و بدین ترتیب رشته علوم مردم شناسی شکل گرفت. روش مشاهده را اولین بار مکتب شیکاگو در تحقیقات جامعه شناختی به کاربرد . (ازکیا، ۱۳۸۲: ۹-۴۰۸)

اهمیت و مزایای مشاهده دراین می باشد که درصورت استفاده از روش مشاهده، مطالعه‌ی بی واسطه موضوع تحقیق و فقدان تورش بوجود می آید و به عنوان طبیعی‌ترین، مهمترین و پرکاربردترین شیوه ها و ابزار ضروری تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد (کیوی و کامپنهود، ۱۹۸۶: ۹۸)

کاربرد مشاهده :
مشاهده به عنوان یکی از ابزار ضروری هر تحقیق است اما در مواردی محقق ناچار باید از آن استفاده کند. از جمله این موارد می توان ا شاره کرد به :
۱- درصورت عدم دستکاری داده ها در سطح کلان- مثلاً بررسی تاثیر نظام حزبی بر دموکراسی؛ که در این خصوص نمی توان با تعطیلی حزب یا پارلمان، نقش و تأثیر آنرا در جامعه بررسی کرد.

۲- درصورت عدم امکان مصاحبه درتحقیق، مثلاً دربررسی رفتار گروهی کودکان یا هنگام بروز وضعیت حساس و پرتنش و خصومت بین دو قوم، و یا عدم آشنایی محقق با زبان جامعه آماری
(ساروخانی، ۱۳۸۱: ۱۷۵)

شاخصهای مشاهده:
محقق در آغاز باید تصمیم بگیرد چه چیز را مورد مشاهده قرار دهد از این رو شاخصهایی را مد نظر خود قرار می دهد که معمولاً به چهار شاخص اشاره می‌شود:
حرکتی، زبانی، مکانی، فرازبان.
۱- شاخص های حرکتی/ بیانی: هر عمل، رفتار یا حرکتی که از جانب موضوعات مورد مشاهده بروز کند مانند حرکات سرو دست و بدن.

۲- شاخص های زبانی/ بیانی/ صوتی: محتوای سخن و کلام که با توجه به زیر و بم بودن صدا، ادا می شود مانند بیان سریع یا کند یا کیفیت زبان یا پوتوق.
۳- شاخص های فضایی/ مکانی: زمینه های ارتباطات، گرایش ها، نگرش ها، باورها، علایق و عقاید افراد که دریک جمع مد نظر قرار گیرد مانند آزمون مورنو و رابرت بیلز.

۴- شاخص های فرا زبان: با این شاخصها ژرفای تحقیق فزونی می یابد و شناخت واقعیت بهتر صورت می گیرد. رفتار فرا زبان مانند بلند یا آهسته سخن گفتن، قطع کردن سخن دیگران، تغییر آهنگ کلام و … (همان: ۸۱-۱۷۷)

انواع مشاهده :
پس از بیان اهمیت مشاهده در تحقیقات اجتماعی لازم است انواع آن ذکر گردد که عبارتند از:
۱-مشاهده نامرئی:
رفتار در این نوع مشاهده طبیعی است و موقعیت تحقیق به واقعیت نزدیک تر است. دراین نوع مشاهده از وسایلی نظیر دوربین مخفی، آیینه و … استفاده می شود. از جمله کسانی که به این مشاهده دست می زنند می توان به روزنامه نگاران و دست اندرکاران رسانه ها اشاره کرد.

۲-مشاهده فعال:
این نوع مشاهده در برابر مشاهده پذیرا یا منفعل قرار دارد و زمانی است که محقق به مشاهده ساده نمی پردازد بلکه خود به کار دستکاری متغیرها دست می زند و شرایط ویژه پدید می آورد تا نتایج آن را یادداشت کند. (همان : ۱۸۵).

۳-مشاهده ناپیوسته:
مطالعات طولی نظیر پانل یا روند پژوهی در این نوع مشاهده جای می گیرند. بدین صورت که محقق نسلی را در یک زمان (t) مطالعه می کند، سپس در فاصله زمانی معینی تکرار می شود (ازکیا، ۱۳۸۲: ۴۱۵)
۴-مشاهده مستقیم :
در این نوع مشاهده محقق به طور مستقیم و بدون هیچ گونه مشارکت جامعه مورد مطالعه را مطالعه می کند و به مشاهده منظم و سیستماتیک پدیده ها و ثبت رویدادها، رفتارها و موضوعات جاری در میدان می پردازد.
(چیتامبار، ۱۳۷۹، به نقل از ازکیا)

۵-مشاهده غیر مستقیم:
دربسیاری از موارد امکان مطالعه مستقیم وجود ندارد که از جمله این موارد به مطالعه پدیده های تاریخی یا مطالعه گذشته افراد می توان اشاره کرد که دراین شرایط باید از شاخصهایی استفاده نمود، یا از اسناد تاریخی برجای مانده سود جست، که دراین صورت مفاهیم غیرمستقیم خواهد بود و بدان مطالعه اسنادی اطلاق می شود. (ساروخانی، ۱۳۸۱: ۱۸۶)

در مشاهده غیر مستقیم محقق اطلاعات مورد نیاز خود را از اشخاص مورد مشاهده کسب می کند. لذا عینیت موضوع کمتر است و محقق اطلاعات منتقل شده را ثبت می‌نماید و به مصاحبه کننده و یا پرسشگری که برای مطالعه اعزام شده، همواره تاکید می شود که در انتقال آنچه که از شخص مورد مطالعه دریافت می کند و تصرفی نکند.

دراین شیوه بررسی بین محقق و پدیده یا موضوع مورد بررسی دو واسطه وجود دارد یکی همان شخص مورد بررسی است که امکان دخل و تصرفش در واقعیت وجود دارد ودیگری پرسشگر و یا مصاحبه گر مشاهده کننده غیر مستقیم،

نیز واسطه دیگری به حساب می آید که احتمال تصرفشان در سوال و پاسخ وجود دارد. (مثال مشاهده غیرمستقیم این که): اگر شرکت کنندگان در نماز جمعه شهری مورد مشاهده محقق باشد او در موقعیتی مناسب قرار گرفته و اطلاعات مربوط به تعداد افراد شرکت کننده، سن وجنس آنها، وضعیت ظاهر افراد، زمان حضور در مراسم و … را گردآوری می کند. (طالب، ۱۳۸۰: ۴۱-۱۳۹)

۶-مشاهده جزیی:
در این شیوه روابط اجزاء و عناصر تشکیل دهنده یک مجموعه، مورد مطالعه و مشاهده قرار می گیرد. به عنوان مثال درتحقیقی پیرامون نظام پارلمانی و اثرات آن برحیات سیاسی یک جامعه لازم است به مشاهده رفتار و یا عمل تعدادی از نمایندگان که با توجه به معیارهای چند جهت مطالعه برگزیده شده اند، پرداخت، یا به دقت نحوه عمل مجلس را به هنگام رد یا تصویب لایحه یا طرح خاص مشاهده و ثبت نمود.

۷-مشاهده میدانی:
این مشاهده به صورت طبیعی و دربطن جامعه صورت می گیرد و در مقابل مشاده آزمایشگاهی قرار می گیرد. مشاهده در میدان می تواند به دو صورت کنترل شده یا فعال یا پذیرا و منفعل صورت گیرد (ساروخانی، ۱۳۸۱: ۱۸۶)

۸-مشاهده کانونی:
زمانی که مشاهده برروی بعدی خاص تکیه شود و به آن مشاهده کانونی می گوییم. مشاهده کانونی در برابر مشاهده آزاد یا اکتشافی که در آغاز صورت می گیرد، مطرح می باشد به عنوان مثال: درتحقیقی در باره رفتار جنایی نوجوان، هدف شناخت دزدی و مخصوصاً نحوه خرج درآمد حاصله است.

در این جا توجه خاص پژوهشگر به چگونگی صرف درآمد حاصل از آن معطوف می شود که به این مشاهده، مشاهده کانونی می گویند.

۹-مشاهده کلی یا آزاد :
هدف این مشاهده آشنایی با رفتار مردمی است که باید مورد مطالعه قرار گیرند. دراین حال مشاهده ساخت نا یافته و غیر منظم که کلیت جامعه به صورت آزاد مورد مشاهده قرار می گیرد مطرح است. (ازکیا، ۱۳۸۲: ۱۶-۴۱۵)

۱۰-مشاهده غیرمشارکتی:
این روش برخلاف نوع مشارکتی، چندان عمیق و اساسی نیست زیرا محقق، جامعه مورد مطالعه را از بیرون و از کنار مطالعه می کند و اطلاعات اوسطحی است و نمی‌تواند از این طریق به اعماق جامعه راه یابد؛ مثلاً می تواند تصویری ظاهری از مرام و آداب و رسوم و رفتار افراد جامعه ترسیم نماید (حافظ نیا، ۱۳۸۱: ۲۱۰)

مشاهده غیرمشارکتی عبارت است از مشاهده توسط محققی که نقشی در گروه یا جامعه مورد مطالعه ندارد؛ و در واقع از بیرون به قضایا می نگرد، و خود جزیی از پدیده مورد مشاهده محسوب نمی شود. انجام چنین مشاهداتی درمواردی بیشتر استفاده می شود که محقق به ویژگی های ظاهری و فیزیکی جامعه توجه دارد، مثل ویژگیهای مربوط به لباس و آرایش، یا توزیع سنی و جنسی جامعه مورد مطالعه و در چنین مواردی معمولاً مشاهده به صورت اعلام نشده یا پنهان است.

(طالب، ۱۳۸۰: ۱۳۹)
مشاهده غیرمشارکتی زمانی استفاده می شود مشارکتی دربسیاری از موارد امکانپذیر نیست، یعنی محقق نمی تواند همانند افراد مورد مطالعه، همان شغل، رویه زندگی و رفتاری را داشته باشد،

لذا در بیشتر مواقع از روش «غیرمشارکتی» استفاده می شود. مثالی که در این مورد می توان زد اینکه : به هنگام بررسی نیازهای روستاییان مولف در چهارچوب تئوریکی خود، نیازها را تابع وضعیت اقتصادی، آگاهی، ارزشها و برخی متغیرهای دیگر در نظر گرفته بود و به منظور بررسی وضعیت اقتصادی و .. روستاییان،

از پرسشگران خواسته می شود که مشاهدات خود را در زمینه هایی براساس طیف ارزشیابی بنویسد به عنوان مثال نوع و کیفیت لباس پاسخگویان، مصالح ساختمانی، اندازه و زیربنا، تسهیلات منزل و …
(رفیع پور، ۱۳۸۲: ۶۷)
۱۱-مشاهده مشارکتی :
شیوه خاصی از مشاهده است که درآن محقق صرفاً مشاهده گری منفعل نیست، محقق می تواند نقش های گوناگونی در وضعیت مورد مطالعه ایفا کند و عملاً در رویدادهای مورد مطالعه شرکت کند (کی یین، ۱۳۷۸: ۱۰۶)

دراین نوع مشاهده، محقق یا مشاهده گر خود در محیط مشاهده جذب می شود؛ یعنی به عنوان عضوی از اعضای آن در می آید. محقق در این نوع مشاهده به داخل جامعه راه می یابد، رنگ آن را به خود می گیرد و از درون آن دریچه ای برای دیدن آن باز می کند (حافظ نیا، ۱۳۸۱: ۲۱۰)